Το πρώτο ανάγνωσμα του 2023 -και τελευταίο του '22, αφού το ξεκίνησα λίγο πριν την εκπνοή του- μού το σύστησε η Έλενα Διάκου, από την εκπομπή της Ημερολόγιο Καταστρώματος, στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Την άκουγα συχνά τη Διάκου, απογεύματα, στον δρόμο από Τρίπολη για Σπάρτη, τότε που δούλευα στην Π.Δ.Ε. Πελοποννήσου. Κι είχε πάντα ωραία αποσπάσματα να διαβάσει, από βιβλία, από έρευνες, από άρθρα... Πολύ καιρό μετά, η Σάντη εντόπισε το βιβλίο στο Διηνεκές της Σπάρτης, και μου το έκανε δώρο.
Ο Γάλλος Bruno Patino σπούδασε πολιτικές επιστήμες και οικονομικά, υπήρξε ανταποκριτής της Le Monde στο Σαντιάγο της Χιλής, εργάστηκε στον εκδοτικό χώρο, και σήμερα είναι διευθυντής σύνταξης του τηλεοπτικού σταθμού Arte France και πρόεδρος του τμήματος δημοσιογραφίας του SciencesPo στο Παρίσι. Το βιβλίο του, για το οποίο μιλάμε εδώ έχει τίτλο Ο Πολιτισμός Του Χρυσόψαρου: Μικρή Πραγματεία Για Την Αγορά Της Προσοχής, και εκδόθηκε το 2019.
Σε αυτό το σύντομο αλλά περιεκτικό δοκίμιό του, ο Patino εξηγεί πώς ο προσωπικός μας χρόνος έγινε το επίκεντρο ενός οικονομικού κόλπου, που σηματοδοτεί το πέρασμα σε μια νέα μορφή καπιταλισμού· πώς πέσαμε στην παγίδα των τεχνολογικών κολοσσών, και πώς μείναμε απροστάτευτοι απέναντί τους, ελλείψει μέτρων προστασίας και στρατηγικών πρόληψης. Είναι ένα πόνημα που σε αφυπνίζει, προερχόμενο, μάλιστα, από έναν άνθρωπο που βρέθηκε μέσα στα πράγματα, και που υπέκυψε και ο ίδιος στον εθισμό στα κοινωνικά δίκτυα.
Η πένα του συγγραφέα έχει λογοτεχνικό ενδιαφέρον -παρότι μιλάμε για δοκίμιο- και είναι διεισδυτική και μελετημένη. Μας κάνει λιανά ζητήματα που έχουν να κάνουν με την ιστορία και τους στόχους των μεγάλων εταιρειών του διαδικτύου, και με τις διαφορές ανάμεσα στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και τις ψηφιακές πλατφόρμες. Στέκεται, μάλιστα, τόσο στην ολόφωτη γειτονιά των κοινωνικών δικτύων, όσο και σε πιο σκιερές γωνιές του ιντερνετικού κόσμου: ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει, π.χ., η ανάλυσή του για το πώς λειτουργεί σήμερα η πρόσληψης της μουσικής και του σινεμά, και πώς αυτή επιδρά στην εκτός ψηφιακού κόσμου ζωή.
Παρότι η κατάσταση περιγράφεται με τα μελανότερα χρώματα, παρότι κάποιες συνειδητοποιήσεις που προκύπτουν είναι ιδιαίτερα σκληρές, το πιο καίριο κομμάτι του βιβλίου είναι το τελευταίο. Εκεί είναι όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει -και αποδεικνύει- ότι το παιχνίδι παραμένει ανοιχτό: υπάρχει ακόμα ελπίδα να αναστραφεί η πορεία που έχουμε πάρει, και να ρυθμιστεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν οι θηρευτές της ζωής μας. Αναμενόμενα, η τελική έκβαση θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις δικές μας επιλογές.
Είναι τούτο ένα ανάγνωσμα που προτείνεται με θέρμη. Διαβάστε παρακάτω μερικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα.
Οι παθολογίες μας είναι γνωστές, έχουν ενταχθεί στον κατάλογο των διαταραχών της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς. Οι νέες ονομασίες αναδίδουν τη θλίψη της χαμένης μας ελευθερίας. Όσοι ανάμεσά μας αποφεύγουν τον βαθύ ύπνο, φοβούμενοι ότι θα χάσουν την ειδοποίηση του κινητού τους, περιγράφονται ως "κοιμώμενοι-δείκτες". Η πρόκληση πανικού στο ενδεχόμενο μιας, έστω πρόσκαιρης, απομάκρυνσης του κινητού αποκαλείται "φοβία απώλειας κινητού". Ο όρος phnubbing, τέλος, υποδεικνύει την απροκάλυπτη χρήση του smartphone μεταξύ συναδέλφων, φίλων, εραστών και μελών της ίδιας οικογένειας, ακόμα και όταν ο ένας απευθύνει τον λόγο στον άλλον. Η λέξη προκύπτει από τη σύντμηση των όρων phone (τηλέφωνο) και snubbing (αγνοώ, περιφρονώ, σνομπάρω). Περικλείει, έτσι, καταστατικά μια αισιόδοξη διάγνωση, καθώς διατυπώνει την υπόθεση μιας εθελούσιας ενέργειας. Μια απλή παρατήρηση, ωστόσο, αρκεί για να μας ωθήσει στο αντίθετο συμπέρασμα: το phnubbing έχει καταστεί ένα εξ ολοκλήρου ασυνείδητο αντανακλαστικό. Ο νωτιαίος μυελός έχει υφαρπάξει την εξουσία από τον εγκέφαλο. Το smartphone μάς έχει πιει το μεδούλι.
-----
Η καθημερινή κόλασή μας είμαστε εμείς οι ίδιοι. Χωρίς την παραμικρή ανάπαυλα, μπουκωμένοι με ντοπαμίνη, τελούμε σε κατάσταση διαρκούς επαγρύπνησης. Η ακτινογραφία της ψηφιακής μας ύπαρξης θα απεικόνιζε μια συνθήκη μόνιμου συναγερμού, εκμετάλλευσης της παθητικότητάς μας, κολακείας του ναρκισσισμού μας και απορρόφησης του κόστους μέσω της άμεσης αναγγελίας των "προσεχώς". Ποθούσαμε την ελευθερία επιλογών, τον ίλιγγο του ελέγχου της πληροφορίας και των σημάτων - πέσαμε, όμως, στην ενέδρα της εξάρτησης. Τα όργανα της χειραφέτησης, που "δεν θα ήταν ικανά για κανενός είδους κακό" κατά το ιστορικό σλόγκαν της Google, ανέπτυξαν τεχνικές που μας έθεσαν σε τροχιά παλινδρόμησης, και δεν μας επιτρέπουν να τα αφήσουμε όλα πίσω δίχως να αισθανθούμε τη θλίψη του αποχωρισμού. "Δεν το θέλαμε", διατρανώνουν ορισμένοι από τους ιθύνοντες. Τα γεγονότα μαρτυρούν το αντίθετο.
-----
[...] για τους θιασώτες της σοφίας του πλήθους το δίκτυο θα έπρεπε να διατηρηθεί άσπιλο και αμόλυντο, άφθαρτο, χωρίς τεχνικές μεσιτεύσεις, χωρίς παρεμβάσεις εξωγενών παραγόντων, χωρίς νομικές αλλοιώσεις, χωρίς πιθανές διακρίσεις μεταξύ των χρηστών. Ένας συνδυασμός ολικής ισότητας και απόλυτης ελευθερίας για την επίτευξη της οικουμενικής σοφίας.
Δύο δεκαετίες αργότερα, το πόρισμα είναι οριστικό: τα πλήθη συρρέουν, αλλά η σοφία, μολονότι προσκεκλημένη, δεν εμφανίστηκε ποτέ. Εξάρτηση από τις οθόνες, υπερτροφία του δημόσιου διαλόγου, πόλωση του δημόσιου χώρου, αυτοματισμός που υποσκελίζει τον αυτοστοχασμό, αγορά μεταμορφωμένη σε αρένα: ιδού η εποχή μας. Είναι οι καλύτερες μέρες, είναι οι χειρότερες μέρες.
Η εναρκτήρια ουτοπία είναι στα πρόθυρα του τέλους της, λαβωμένη από τα τέρατα στα οποία έδωσε ζωή. Ελλείψει φραγμών, έχουν αναπτυχθεί δύο δυνάμεις, αμφότερες παραγνωρισμένες από τους ελευθεριακούς μας: ο συλλογικός θυμός που πηγάζει από τα ατομικά πάθη και η οικονομική ισχύς που γεννιέται από τη συσσώρευση. Οι εθισμοί μας δεν είναι παρά το αποτέλεσμα του εδραιωμένου δεσμού ανάμεσα στο ένα και στο άλλο, καθώς και της οικονομικής υπερδομής που τα ανατροφοδοτεί, που τα ενισχύει αμοιβαία εις βάρος της ελευθερίας μας.
-----
Η Αμερικανίδα πανεπιστημιακός Shoshana Zuboff προέβη σε έναν παραλληλισμό μεταξύ βιομηχανικού και ψηφιακού καπιταλισμού. Κατά την άποψή της, ο πρώτος υιοθέτησε ένα μοντέλο ανάπτυξης βασιζόμενο στην ιδιοποίηση της φύσης και στην εξόρυξη των πρώτων υλών του πλανήτη, φτάνοντας έτσι να απειλεί την ισορροπία του. Ο δεύτερος εκμεταλλεύεται, με την ίδια ένταση και αδιαφορώντας για τις συνέπειες, δεδομένα που σχετίζονται με την ταυτότητα και τη συμπεριφορά των υποκειμένων, από τα οποία αποσπά ατομικά τη σύμφωνη γνώμη τους, χωρίς να δίνει δεκάρα για το κοινό καλό. Είμαστε υπαίθρια ορυχεία, που ανασκάπτονται από τα ψηφιακά εργαλεία, κάθε φορά που τα χρησιμοποιούμε. Και η γεώτρηση αυτή αγγίζει όλο και μεγαλύτερα βάθη. Η επιτήρηση της ζωής μας είναι η "φυσική" προέκταση της στοχευμένης διαφήμισης.
-----
Τα προσωπικά μας δεδομένα χρησιμοποιούνται εναντίον μας. Οι επιθυμίες μας δεν έχουν τον χρόνο να συγκροτηθούν. Και όταν, όλως τυχαίως, συγκεκριμενοποιούνται και εκφράζονται, έρχονται πάντοτε καταϊδρωμένες: αφότου έχει επέλθει ο κατακλυσμός μας από εκατοντάδες μηνύματα που διεκδικούν την ανταπόκρισή μας. Χορταίνουμε πριν καν προλάβουμε να αισθανθούμε πείνα, και μάλιστα με μια τροφή που δεν είχαμε καν τον χρόνο να την οσφρανθούμε και να τη γευτούμε. "Διασπαστική τεχνολογία (disruption) είναι εκείνη που κινείται ταχύτερα από την ατομική και συλλογική μας βούληση", για να επαναλάβουμε μια ρήση του Bernard Stiegler. Ο χρόνος που μας έχουν κλέψει είναι ο χρόνος της έλλειψης, δηλαδή της επιθυμίας. Ο χρόνος του έρωτα, του άλλου και του απόλυτου.
Το ροκ ήταν ένα κοινωνικό κίνημα άρρηκτα συνδεδεμένο με τις τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής. Το τρανζίστορ επέτρεπε τη διάδοση της μουσικής, στο πλαίσιο ενός μέσου μαζικής επικοινωνίας: η ίδια μουσική, την ίδια στιγμή, για όλους. Ταυτόχρονα, το πικάπ ή το γραμμόφωνο ευνοούσαν εξίσου τη συλλογική ακρόαση, μεταξύ φίλων, ή "ενάντια" στην οικογένεια. Οι πιστοί της εν λόγω "θρησκείας" διεκδικούσαν την κατάκτηση του δημόσιου χώρου, εισερχόμενοι σ' αυτόν αρχικά ως διαρρήκτες, και έπειτα μέσω της επιβολής του look τους, των φεστιβάλ τους, των τρόπων ζωής τους. Έπρεπε κανείς να πάρει θέση: υπέρ ή κατά. Το ροκ αποτέλεσε τον κόμβο μιας διαγενεακής διαμάχης, ενός ταξικού αγώνα και μιας αξιακής αντιπαράθεσης, γράφοντας έτσι το σάουντρακ μιας ολόκληρης εποχής. Σήμερα, ο κόσμος χωρίζεται σε αυτάρκεις "φυλές" και η μουσική δεν εξαιρείται απ' αυτόν τον αμετάκλητο κατακερματισμό.
Ό,τι συμβαίνει στη μουσική αφορά και τις εικόνες, τους ήχους, τις αναγνώσεις, τις αναμνήσεις, τις πεποιθήσεις μας. Η συλλογική εμπλοκή ατονεί ή, για την ακρίβεια, δεν έχει πλέον μιντιακή φωτογένεια. Οι συγκινήσεις μας έχουν χάσει τον μοναχικό, και συνάμα συλλογικό, χαρακτήρα που είχαν - γεγονός που αποτελούσε μία από τις κατακτήσεις του 20ού αιώνα. Σήμερα, για να νιώσουμε ότι ανήκουμε σε κάποια κοινότητα, πρέπει να αισθανθούμε το χνότο του άλλου: ενδιαφέρον παράδοξο, καθώς εξηγεί την αναγέννηση των συναυλιών και των συλλογικών θεαμάτων, αλλά περιορίζει την οικουμενικότητά μας.
-----
Το 1978, απαντώντας στο ερώτημα "τι είναι η πραγματικότητα;", ο συγγραφέας Philip K. Dick -ο οποίος, στα διηγήματα, στις δυστοπίες, στις αχρονίες και στα παραισθητικά του οράματα, δεν έπαψε να κατασκευάζει παράλληλους κόσμους- κατέφυγε σ' έναν ορισμό διά της εις άτοπον απαγωγής: "Πραγματικότητα είναι αυτό που απομένει όταν παύουμε να πιστεύουμε σ' αυτήν. Δεν μπορώ να βρω καλύτερο ορισμό της". Και κλείνει λέγοντας: "Αλλά η πραγματικότητα είναι πρωτίστως προσωπική".
-----
Η πραγματικότητα είναι μια εμπειρία. Η συλλογική αλληλεγγύη και το κοινό πεπρωμένο προκύπτουν από την οικοδόμηση μιας κοινής εμπειρίας. Τα μίντια και οι εκπαιδευτικοί θεσμοί, πέρα από την άμεση αποστολή τους (να πληροφορούν, να διδάσκουν), υπάρχουν για να εντείνουν αλλά και για να υπερβαίνουν τα όρια της ατομικής αντίληψης, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας κοινής πραγματικότητας από την κοινότητα των ανθρώπων. "Κάθε ανθρώπινο ον συγχέει τα όρια του δικού του οπτικού πεδίου με τα όρια του κόσμου", προειδοποιούσε ο Arthur Schopenhauer. Οι μαθηματικές φόρμουλες που ελέγχουν τις ψηφιακές μας κινήσεις, δημιουργώντας οπτικά πεδία διαφορετικά για τον κάθε χρήστη, καταλήγουν να παράγουν τόσες πραγματικότητες όσοι είναι και οι χρήστες - μια απειρία Umwelt.
Ο Philip K. Dick μίλησε για μεγάλες ψυχικές ανατροπές. Διατυπωμένη δέκα και πλέον χρόνια πριν από την επινόηση του διαδικτύου και περίπου είκοσι χρόνια πριν από εκείνη των κοινωνικών δικτύων, η παρακάτω πρόταση ηχεί συνταρακτικά: "Ο βομβαρδισμός μας με ψευδο-πραγματικότητες καταλήγει να παράγει ανθρώπους μη αυθεντικούς, εξίσου τεχνητούς όσο και τα δεδομένα που τους περιβάλλουν πανταχόθεν. Οι τεχνητές πραγματικότητες θα δημιουργήσουν τεχνητούς ανθρώπους· και οι τεχνητοί άνθρωποι θα δημιουργήσουν, με τη σειρά τους, νέες πραγματικότητες και θα τις πουλήσουν σε άλλους ανθρώπους, μεταμορφώνοντάς τους κι αυτούς σε τεχνήματα. Είναι μια ελαφρώς πιο διευρυμένη εκδοχή της Ντίσνεϊλαντ".
-----
Εύπιστοι είναι οι άλλοι.
[...] οι ψευδείς ειδήσεις λαμβάνουν τις διαστάσεις που τους προσδίδουμε, συνεπώς δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι οι άλλοι πιστεύουν σε κάτι στο οποίο εμείς οι ίδιοι δεν πιστεύουμε.
-----
Το ψηφιακό σύμπαν φέρνει στη μνήμη τον διάλογο του Χριστού με τον άπιστο Θωμά. Τώρα πια, δεν χρειάζεται, όπως συνέβαινε στον αναλογικό κόσμο, να δούμε για να πιστέψουμε, αλλά να πιστέψουμε για να δούμε. Το δίκτυο έχει πάντα την απάντηση, και επιτρέπει στον κάθε πιστό να ανακαλύψει ένα ορατό ίχνος της πίστης του, που ενεργεί στην καλύτερη περίπτωση ως απόδειξή της, και στη χειρότερη ως αποκάλυψη.
-----
Το να πιστεύει κανείς ότι μια εισηγμένη στο χρηματιστήριο εταιρεία θα μπορούσε να "ενσωματώσει" το κοινωνικό καλό στις στρατηγικές της επιλογές και να αποδεχτεί αυτοβούλως να περιορίσει τα έσοδά της για τη βελτίωση της κοινής μας ζωής είναι παράλογο. Αντίθετα, η πρόσφατη ιστορία δείχνει ότι και μόνο η απειλή μιας συντεταγμένης ρύθμισης της δράσης των γιγάντων του δικτύου μπορεί να αποδειχτεί εξίσου αποτελεσματική όσο και μια νομική επιβολή της.
-----
Μια νέα σοφία, μια νέα μάθηση της ελευθερίας διαγράφεται στον ορίζοντα. Το "ψηφιακό χάσμα" είναι ακόμα εδώ, αναμφίβολα. Η ανισότητα που επέρχεται, όμως, θα είναι εντελώς διαφορετική: από εδώ και στο εξής, η διακύβευση θα είναι η πρόσβασή μας όχι στη διασύνδεση αλλά στην αποσύνδεση. Δεν θα είναι η πρόσβασή μας στη μουσική, στη συζήτηση, στην άμεση πληροφόρηση, αλλά στη σιωπή, στον διαλογισμό, στον προβληματισμό. Τα σεμινάρια τεχνολογικής απεξάρτησης πληθαίνουν. Τα ησυχαστήρια των μοναστηριών έχουν αλλάξει αποστολή: άλλοτε, δραπετεύαμε από τον κόσμο για να συναντήσουμε τον Θεό, σήμερα δραπετεύουμε από τα ηλεκτρονικά ερεθίσματα απλώς για να ξαναβρούμε τον εαυτό μας. Αποκοπτόμαστε από τα δίκτυα για να ξαναβγούμε επιτέλους στον κόσμο. Όμως, το ζήτημα δεν είναι να εξαφανιστούμε, ούτε και να απορρίψουμε τις εκπληκτικές δυνατότητες που μας προσφέρει η ψηφιακή κοινωνία. Πρέπει απλούστατα να συνειδητοποιήσουμε ότι η άσκηση της ελευθερίας είναι μια άσκηση στον αυτοέλεγχο. Και ότι αυτός ο αυτοέλεγχος δεν μεταφράζεται σε κάποια μορφή ασκητισμού, αλλά σε ένα είδος μετριοπάθειας - σε ορισμένους προσωπικούς κανόνες, που εύκολα τίθενται αλλά δύσκολα εφαρμόζονται, και σε ορισμένες δυνατότητες, που δύσκολα επιβάλλονται αλλά εύκολα χρησιμοποιούνται.
-----
[...] ο αναπτυσσόμενος εθισμός, τα φαινόμενα πληροφοριακής φούσκας, ανισορροπίας, διασποράς ψευδών ειδήσεων και εναλλακτικών πραγματικοτήτων είναι συν τοις άλλοις και προπαντός εγγενή προϊόντα του οικονομικού μοντέλου των κοινωνικών δικτύων. Ενός μοντέλου που μπορούμε να το αλλάξουμε, αν αναλάβουμε κατεπειγόντως δράση.
Υπάρχει ένας τρίτος δρόμος ανάμεσα στην απόλυτη ζούγκλα του "ελευθεριακού" διαδικτύου και στο σωφρονιστικό σύμπαν επιτηρούμενων δικτύων. Αυτός ο τρίτος δρόμος είναι μια ζωή με όρους κοινωνίας. Μόνο που δεν επιτρέπεται να αναθέσουμε στις πλατφόρμες το έργο του σχεδιασμού της, αν δεν θέλουμε να τη δούμε να κατοικείται από υπνωτισμένους ανθρώπους που, αλυσοδεμένοι μπροστά στις οθόνες τους, θα έχουν ξεχάσει πώς είναι να κοιτάζουν τον ουρανό.
-----
Σύμφωνα με τη Γαλλική Εταιρεία Χρυσόψαρου (υπάρχει!), το χρυσόψαρο είναι ένα ζώο που προορίζεται να ζει "σε ομάδες", κατά κανόνα από είκοσι έως τριάντα χρόνια, και το μήκος του μπορεί να φτάσει έως και τα είκοσι εκατοστά. Οι γυάλες έχουν αποδεκατίσει το είδος, μειώνοντας το προσδόκιμο ζωής του και καταστρέφοντας την κοινωνικότητά του.
Bruno Patino, Ο Πολιτισμός Του Χρυσόψαρου: Μικρή Πραγματεία Για Την Αγορά Της Προσοχής, μετάφραση Άγγελου Μουταφίδη, εκδόσεις Καστανιώτη, 2020 (πρώτη έκδοση 2019)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου