Διονύσης Σαββόπουλος - 8+3 βιβλία

Εδώ και μερικά χρόνια έχω ξεκινήσει μια έρευνα για το ελληνικό τραγούδι, με σκοπό να αποκαλύψω τα παρασκήνια κάποιων σημαντικών άλμπουμ της ιστορίας του. Διακαής πόθος μου, στο πλαίσιο αυτό, είναι να γράψω και ένα κεφάλαιο για τον δίσκο Τραπεζάκια Έξω (1983), του Διονύση Σαββόπουλου. Τα τελευταία 10+ χρόνια, έχω επικοινωνήσει κάμποσες φορές με τον αγαπημένο καλλιτέχνη, με διάφορες αφορμές, αλλά υπήρξε πάντοτε από τη μεριά του ένας δισταγμός να συναντηθούμε. Θα ελπίζω -και θα προσπαθώ- μέχρι τέλους. Στο μεταξύ, πριν κάποιο καιρό, (ξανα)έριξα μια ματιά στη διαθέσιμη βιβλιογραφία για το έργο (και τις ημέρες) του δημιουργού.

Ο Σαββόπουλος παραμένει -εξ επιλογής του- ανενεργός ως τραγουδοποιός, προτιμώντας να υπάρχει στον 21ο αιώνα κυρίως ως περφόρμερ και ως δημόσιο πρόσωπο. Οι παρεμβάσεις του συχνά τον έχουν βάλει στο στόχαστρο πολλών, προπάντων των αριστερών πεποιθήσεων ακροατών και δημοσιολόγων. Δυστυχώς, η μπάλα παίρνει και τα τραγούδια του, τα οποία κάποιοι βάζουν στον ντορβά, προκειμένου να τα επανανοηματοδοτήσουν, και να τα χωρέσουν στην προκρούστεια, μπουρδολογική θεωρία τους περί σύμπλευσης προσώπου και έργου.

Τα τραγούδια του Σαββόπουλου, βεβαίως, δεν έχουν ανάγκη υπεράσπισης απέναντι σε τέτοιου είδους προσπάθειες, καθότι είναι αλεξίσφαιρα· επιβίωσαν πολλάκις, άλλωστε, ακόμα και κόντρα στις εκούσιες(;) τρικλοποδιές που δέχτηκαν από τον ίδιο τους τον δημιουργό. Μέσα στα χρόνια, έβρισκαν πάντα ακροατήριο, κάποτε μεγάλο, άλλοτε πιο μαζεμένο. Αλλά έβρισκαν και πρόθυμους μελετητές, έτοιμους να φωτίσουν τις λιγότερο προφανείς πλευρές τους. Όχι όσους θα έπρεπε, βέβαια, δεδομένης της ποιότητάς τους...

Θα κινήσω το κατά δύναμη χρονολογικά για τούτο το σύντομο σημείωμα πάνω σε όσα διάβασα, οπότε ξεκινώ με τις εκδόσεις της Ιθάκης, με τις παρτιτούρες, τους στίχους και τις συνεντεύξεις του Σαββόπουλου, ανά δίσκο ή ομάδα δίσκων. Οι τρεις τόμοι διαρθρώνονται ως εξής: 1. Η Ρεζέρβα (1981), 2. Φορτηγό - 10 Χρόνια Κομμάτια (1982), 3. Το Περιβόλι Του Τρελού - Μπάλλος - Βρώμικο Ψωμί (1984). Στην κατοχή μου έχω τον πρώτο και τον τρίτο, τους απόκτησα, μάλιστα, πρόσφατα, όταν τους βρήκα ξεχασμένους στο μουσικό κατάστημα του Σπύρου Καπάκου, στη Σπάρτη. Πρόκειται για εκδόσεις που είναι πια εξαντλημένες, αλλά καθόλα πολύτιμες για τον μελετητή.

Περιέχουν, κατ' αρχάς, τις παρτιτούρες και τους στίχους των τραγουδιών του, έτσι όπως ο ίδιος ο Σαββόπουλος ενέκρινε τότε να τυπωθούν. Έχει το ενδιαφέρον του το γεγονός ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε στην Ελλάδα τυπογραφική μέθοδος να αποτυπωθούν οι παρτιτούρες, κι έτσι αυτές έχουν σχεδιαστεί στο χέρι από τον Σάββα Ζάννα. Ακόμα πιο μεγάλη αξία έχουν οι φωτογραφίες και οι συνεντεύξεις που αναδημοσιεύονται εδώ. Όλο αυτό το υλικό είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικό ως προς την κατανόηση της σκέψης του Σαββόπουλου. Το πιο σημαντικό από τα δικά μου συμπεράσματα είναι το ότι ο τραγουδοποιός υπήρξε διαχρονικά ένας κάπως εριστικός χαρακτήρας στον λόγο του, και όχι κάποιος που απλώς άλλαξε μεγαλώνοντας. Υπάρχουν φυσικά διαφορές ανάμεσα στον νεανία εμπρηστή και στον βετεράνο δημογέροντα, όμως διαπιστώνεται σαφώς μια κάποια συνέχεια και συνέπεια.

Τη σειρά αυτή των βιβλίων ήρθε να συνεχίσει η Lyra, το 2006, σε συνεργασία με τις εκδόσεις Πολύτροπον, κυκλοφορώντας τον τόμο Διονύσης Σαββόπουλος: Στίχοι - Παρτιτούρες - Συνεντεύξεις (1983-2000), καλύπτοντας τα άλμπουμ Τραπεζάκια Έξω (1983), Το Κούρεμα (1989), Μη(ν) Πετάξεις Τίποτα (1994) και Ο Χρονοποιός (1999). Η έκδοση είναι σαφώς πιο ογκώδης και πολυτελής σε σχέση με τις προηγούμενες, είναι εξίσου πολύτιμη, επίσης εξαντλημένη, και έχει, δυστυχώς αντίστοιχα ελαττώματα στη βιβλιοδεσία της: όσο και να τα προσέξεις τα συγκεκριμένα βιβλία, αργά ή γρήγορα οι κόλλες θα ξεραθούν, και οι σελίδες θα αρχίσουν να σκορπούν...

Τη μοναδική -αν είναι ποτέ δυνατόν!- μέχρι σήμερα βιογραφία του Σαββόπουλου την έγραψε ο δημοσιογράφος Κώστας Μπλιάτκας, και έχει τίτλο Διονύσης Σαββόπουλος: Υπόγεια Διαδρομή (Ιανός, 1999). Η συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί, κατά την άποψή μου, μια μεγάλη χαμένη ευκαιρία: ενώ ο Μπλιάτκας είχε πρόσβαση και στον ίδιο τον Σαββόπουλο, αλλά και σε μέλη της οικογένειας, και του φιλικού και συνεργατικού κύκλου του, απέτυχε στο να γράψει μια ουσιαστική και αποκαλυπτική πραγματεία. Αντιθέτως, αρκέστηκε να παραθέσει τις διάφορες μαρτυρίες, παραλείποντας την όποια αφήγηση και αφήνοντας να αιωρούνται διάφορες αοριστολογίες και δημοσιογραφικές κοινοτοπίες. Παρά ταύτα, το βιβλίο του είναι απαραίτητο στον μελετητή, λόγω του πλήθους φωτογραφιών και ντοκουμέντων, και φυσικά λόγω των πολύτιμων μαρτυριών.

Το καλύτερο βιβλίο που γράφτηκε μέχρι σήμερα για τον Σαββόπουλο φέρει την υπογραφή του Δημήτρη Καράμπελα και έχει τίτλο Διονύσης Σαββόπουλος: Ποιητική, Παράδοση, Πνεύμα (Μεταίχμιο, 2003). Πρόκειται για ένα δοκίμιο που εστιάζει κυρίως σε όσα αναφέρει ο υπότιτλος, πράγμα που σημαίνει ότι η μουσική κάπου χάνεται μέσα στο όλο οικοδόμημα -όχι, πάντως, στον βαθμό που υπαινίσσεται το εξαιρετικό κατά τα άλλα κείμενο που έγραψε κάποτε ο Άρης Καραμπεάζης. Δεδομένου του προαναφερθέντος κειμένου, και παρότι δεν συμφωνώ με όλα τα συμπεράσματα στα οποία αυτό καταλήγει, δεν βρίσκω πολλά να προσθέσω εδώ, πέραν του να σημειώσω ότι για οποιονδήποτε ενδιαφερόμενο, όχι μόνο για το έργο του Σαββόπουλου αλλά και για το (ελληνικό) τραγούδι γενικότερα, το πόνημα αυτό είναι κάτι παραπάνω από απαραίτητο.

Σχεδόν σε συγχρονισμό με το βιβλίο του Καράμπελα ήρθε η έκδοση του συνόλου των στίχων του τραγουδοποιού, που φέρει τον τίτλο Η Σούμα 1963-2003 (Ιανός, 2003). Πρόκειται ουσιαστικά για την ενημερωμένη εκδοχή του Τα Λόγια Από Τα Τραγούδια (Ίκαρος, 1976), εμπλουτισμένη με κείμενα και συνεντεύξεις, φωτογραφίες, αλλά και ψήγματα από τις παρτιτούρες (στο πάνω μέρος κάθε σελίδας). Περιλαμβάνονται εδώ επίσης αδισκογράφητοι στίχοι, από ζωντανές εμφανίσεις και παραστάσεις, συνθέτοντας έναν πολύτιμο τόμο. Ο οποίος (φαίνεται πως) λειτούργησε ως ορόσημο στην ιστορία του Σαββόπουλου: ο αέρας ολοκλήρωσης, κλεισίματος λογαριασμών, που φέρει ως εγχείρημα, είτε αποκάλυψε μια προειλημμένη απόφαση είτε έδωσε μια ιδέα στον Σαββόπουλο για το πώς έπρεπε να (μην) συνεχίσει.

Πιο πρόσφατη προσθήκη στη σαββοπουλική βιβλιογραφία αποτελεί το βιβλίο του δημοσιογράφου Χριστόφορου Κάσδαγλη για τον δίσκο Το Βρώμικο Ψωμί, που αποτελεί μέρος της σειράς 33 1/3, με βιβλία για ιστορικά άλμπουμ της διεθνούς και εγχώριας δισκογραφίας (Οξύ, 2022). Ο Κάσδαγλης εκκινεί από την παρουσία του ανάμεσα στο κοινό των θρυλικών εμφανίσεων του Σαββόπουλου στο Κύτταρο, τον Νοέμβριο του 1972, και συνεχίζει ανιχνεύοντας διάφορες πλευρές της ιστορίας του άλμπουμ. Οπωσδήποτε το βιβλίο του συνεισφέρει πληροφορίες και συμπεράσματα, και διαβάζεται ευχάριστα. Με προβλημάτισαν όμως κάποιες επιλογές του, όπως εκείνη να μην επιδιώξει -το ομολογεί ο ίδιος- μια συνέντευξη με τον Σαββόπουλο, φοβούμενος την απόρριψη(;). Όμως νομίζω ότι καλύτερο από το να υποθέτει κανείς, είναι να μπορεί αυτή την απόρριψη να την καταθέσει ως γεγονός, προς εξαγωγή συμπερασμάτων. Συνολικά, ένιωσα ότι το εν λόγω πόνημα προέκυψε κατώτερο των προσδοκιών μου. Μια αναλυτική περιδιάβαση των αστοχιών αλλά και των ατού του βιβλίου -δοσμένη με το γνωστό, άτεχνο, προσβλητικό, και ενοχλητικό τελικά για μένα, στιλ του Φώντα Τρούσα- βρίσκετε εδώ.

Το 2009 συμπληρώνονταν 40 χρόνια από την κυκλοφορία του δίσκου Το Περιβόλι Του Τρελλού (Lyra, 1969), και ο Σαββόπουλος, για να το γιορτάσει, διοργάνωσε ένα κολοσσιαίο πολυθέαμα, που έτρεξε για μέρες στην Αθήνα, με συναυλίες, εκθέσεις, προβολές, ομιλίες κ.ά. Ως πρόγραμμα του όλου μεγαλεπήβολου εγχειρήματος -λυπάμαι που δεν το παρακολούθησα τότε...-, αλλά και ως εκδοτικό παράρτημά του, ήρθε ο πολυτελής συλλογικός τόμος Διονύσης Σαββόπουλος: Του '60 Οι Εκδρομείς (Sui Generis Publications Α.Ε., 2009), σε επιμέλεια του Λάμπρου Λιάβα. Έχουμε να κάνουμε εδώ με ένα αφιέρωμα συνολικά στα '60s, που περιλαμβάνει κείμενα όχι μόνο για τη μουσική της εποχής, αλλά και για όλες τις άλλες τέχνες (θέατρο, σινεμά, αρχιτεκτονική, μόδα κλπ.), συν ιστορικό χρονολόγιο, και άλλα πολλά. Το τελικό πρόσημο είναι θετικό, παρότι δεν είναι ίδιας ποιότητας όλα τα κείμενα. Αυτό προφανώς δεν είναι ένα βιβλίο για τον Σαββόπουλο, αλλά οι αναφορές στον ίδιο και στο έργο του είναι πολλές και ποικίλες.

Ένα ακόμα βιβλίο, που δεν αφορά αποκλειστικά στον Σαββόπουλο, είναι το 1880ο τεύχος του περιοδικού Νέα Εστία (Μάρτιος 2019), το οποίο περιλαμβάνει αφιέρωμα στον τραγουδοποιό, σε  επιμέλεια του Φώτη Βασιλείου. Πρόκειται για πολύ αξιόλογο και χορταστικό αφιέρωμα (καταλαμβάνει 140 από τις 350 σελίδες του τόμου), με ποικίλα άρθρα και δοκίμια. Και πάλι είναι ο Δημήτρης Καράμπελας που κάνει τη διαφορά, αλλά το εγχείρημα αξίζει στο σύνολό του.

Δυστυχώς, δεν μπορώ να γράψω το ίδιο και για τη συλλογή διηγημάτων του Μιχάλη Σπέγγου, που φέρει τον τίτλο Μ' Αεροπλάνα Και Βαπόρια (Ιανός, 2005). Το μικρού σχήματος βιβλίο έχει στο εξύφυλλό του φωτογραφία του Σαββόπουλου, και φέρει τον υπότιτλο "δέκα μικρά κεφάλαια κι ένα μεγάλο εμπνευσμένα από τον Διονύση Σαββόπουλο". Πρόκειται για μικρές αφηγήσεις που έχουν ως soundtrack -ή ως επίκεντρο κάποιες φορές- στίχους και τραγούδια του θεσσαλονικιού τραγουδοποιού. Φοβάμαι πως από την ανάγνωση δεν έμεινε καμιά άλλη αίσθηση, πλην της ειλικρινούς απορίας...

Πέρα από τα παραπάνω, υπάρχουν σίγουρα και άλλες σχετικές εκδόσεις. Π.χ. ξέρω ότι η Νέα Εστία είχε ξανακάνει παλαιότερα σχετικό αφιέρωμα. Επίσης, έχω αναφερθεί το 2008 σε άλλο αφιέρωμα, από το περιοδικό Manifesto. Σε κάθε περίπτωση, κάθε άλλο παρά εξαντλημένο θεωρώ το πεδίο της μελέτης του έργου του Σαββόπουλου, και ελπίζω να υπάρξουν νέες πηγές σύντομα.

* Φωτογραφία από εδώ